Dyptam jesionolistny

Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus) jest gatunkiem chronionym i krytycznie zagrożonym w Polsce. Obecnie znane są tylko 3 naturalne stanowiska w naszym kraju. 

Jest niezwykle interesującą, pięknie kwitnącą, aromatyczną rośliną o silnym cytrynowo-cynamonowym zapachu. Cała roślina pokryta jest włoskami gruczołowymi, które wydzielają olejki eteryczne. Olejki te, w czasie upału mogą ulec samozapłonowi, stąd roślina nazywana jest też gorejącym krzewem Mojżesza.

Jest to jednak bylina o zgrubiałym kłączu i na ogół pojedynczej, ulistnionej łodydze, a jej nieparzystopierzaste liście, o 7-9 siedzących listkach, przypominają liście jesionu, stąd nazwa gatunkowa „jesionolistny”. 

Piękne, duże kwiaty o średnicy około 5 cm zebrane są w groniastym kwiatostanie na szczycie łodygi. W czasie kwitnienia bardzo obficie wydzielają nektar i pyłek. Kwiat zapylane są przez pszczoły i trzmiele.

Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus) jest gatunkiem euroazjatyckim, swoim zasięgiem obejmuje Europę środkową i południową, aż po Morze Kaspijskie, dalej Syberię, północne Chiny, Japonię, Koreę i Mandżurię. 

W Polsce występuje na stanowiskach wyspowych, poza północną granicą zwartego zasięgu gatunku. Przywędrował do nas prawdopodobnie z południowego wschodu, przez Podole albo z południa, przez Bramę Morawską, we wczesnej fazie okresu polodowcowego, kiedy warunki sprzyjały rozpowszechnianiu się tzw. roślinności stepowej. 

Jest gatunkiem wybitnie ciepłolubnym i światłolubnym. Znosi jedynie częściowe zacienienie. Występuje na glebach zasobnych w węglan wapnia, czasem rośnie na podłożu gipsowym. Jego naturalnym siedliskiem są ciepłolubne zarośla lub widne lasy. 

Bardzo źle reaguje na nadmierne zacienienie i zagęszczenie zbiorowiska. Zarówno murawy kserotermiczne, jak i ciepłolubne lasy dębowe, stanowiące u nas typowe siedliska dyptamu jesionolistnego, w przeszłości były wypasane. Po zaprzestaniu wypasu murawy kserotermiczne zarastają krzewami tworząc ciepłolubne zarośla, a dąbrowy stopniowo przechodzą w grądy.

Wskutek zacienienia rośliny przestają kwitnąć, a tym samym wydawać owoce. Kępy również zamierają, zarastane przez inne, bardziej ekspansywne gatunki. Zachowanie populacji dyptamu jesionolistnego wymaga zastosowania ochrony czynnej, polegającej na zahamowaniu postępującej sukcesji roślinności leśnej. Na stanowiskach naturalnych dyptam niszczony był przez zrywanie kwiatostanów i wykopywanie całych roślin, choć od dawna objęty jest ochroną gatunkową. Roślina ta ma zastosowanie lecznicze, a jednocześnie jest rośliną trującą. 

Zawiera furanokumaryny (psoraleny), alkaloidy furochinolinowe (m.in. dyktaminę, haplopinę, robustynę), olejki eteryczne (fenylopropanoidy, laktony seskwiterpenowe), pozyskiwane zarówno z liści jak i z kłącza. 

W przeszłości stosowany był w medycynie ludowej jako lekarstwo na różne dolegliwości. W średniowieczu ziele tej rośliny stosowano zewnętrznie w postaci okładów po ukąszeniu przez żmiję, a wewnętrznie w zatruciach. W wiekach późniejszych nasiona dyptamu stosowano w leczeniu epilepsji, przygotowywano odwar z ziela przeciw dżumie, a olejek eteryczny z kwiatów służył do smarowania w chorobach reumatycznych.

Niestety, w czasie upałów dotknięcie się do rośliny może spowodować poważne oparzenia (fotodermatozę), podobnie jak w przypadku innych roślin zawierających furanokumaryny.

Dyptam jesionolistny jest chętnie uprawiany ze względu na piękne kwiaty i oryginalne, żywozielone ulistnienie. Wymaga gleby piaszczysto-próchnicznej, zasobnej w węglan wapnia, o niedużej wilgotności oraz słonecznego stanowiska. Jest rośliną mrozoodporną, ale źle toleruje przesadzanie. W uprawie spotykane są odmiany: biało kwitnąca ‘Albiflorus’ i różowa ‘Rosa Purple’.