Fascynująca historia „suchych ogrodów”

Historia zielników jest niezwykle bogata, bo powiązana z historią europejskich odkryć, kulturą, medycyną i niepohamowaną ludzką ciekawością. Czym jest konkretnie zielnik? To zbiór zachowanych okazów roślin i powiązanych z nimi danych, które są wykorzystywane do badań naukowych.

Pierwotnie słowo „zielnik” odnosiło się do książek o roślinach leczniczych. Pierwszy udokumentowany zielnik lub hortus siccus, czyli „suchy ogród”, powstał we Włoszech w okresie renesansu. Autorem był Luca Ghini, który założył pierwszy ogród botaniczny w 1543 roku w Pizie. To on pierwszy wpadł na pomysł zasuszania roślin między kartkami papieru, by później móc je prezentować. Do 1551 r. zielnik Ghini rozrósł się do 300 arkuszy. Żaden jednak nie przetrwał. Dla botaników pierwsze zielniki są jak dla historyków dawne rękopisy. Są bogatym źródłem wiedzy. Dlatego tak ważne jest, by zielniki przechować dla kolejnych pokoleń.

Dawne zielniki nazywano też żywymi zielnikami (herbarium vivum) albo ogrodami zimowymi (horti hiemales). Często pojawiała się też nazwa „ogrody zdrowia”, ponieważ opisywały medyczne właściwości ziół.

Pierwsze zielniki w Polsce

W pierwszych wiekach historii zielników w Polsce ich tworzeniem zajmowali się głównie lekarze i szlachcianki. Wzrost znaczenia zielników wiązał się z powstaniem pod koniec XVIII w. katedr historii naturalnej na uniwersytetach. Od tego czasu zaczęły powstawać zbiory naukowe.

W XVII i XVIII w. sztuka sporządzania zielników rozprzestrzeniła się w Europie. Pierwsze zbiory roślin suszonych w formie zielników przygotowała Anna Wazówna, córka króla Jana III Wazy. Jej zielnik przechowywano w zbiorach Radziwiłłów w Nieświeżu. Nie przetrwał. Spłonął prawdopodobnie w czasie II wojny światowej.

Polski zielarz – Hieronim Spiczyński

W Polsce w 1542 r. Hieronim Spiczyński opracował i wydał drukiem zielnik „O ziołach tutecznych i zamorskich.” Inne drukowane zielniki z tamtego czasu można współcześnie podziwiać w zbiorach Biblioteki Narodowej.

Szymon Syreński – zielarz renesansu

Jednym z najwybitniejszych polskich zielarzy czasu renesansu był profesor Akademii Krakowskiej, botanik i lekarz, twórca ilustrowanego zielnika – Szymon Syreński (1540-1611). Jego dzieło mające ponad 1500 arkuszy było wówczas największym europejskim zielnikiem.

Zielnik herbarzem z ięzyka łacińskiego zowią. To iest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow, y mocy zioł wszelakich, drzew, krzewin y korzenia ich, kwiatu, owoców, sokow, miasg, żywic y korzenia do potraw zaprawowania, także trunkow, syropow, wodek, lekiwarzow, konfektow, win rozmaitych, prochów, soli z zioł czynioney, maści, plastrow, przytym o ziemiach, glinkach różnych; o kruscach, perlach y drogich kamieniach, też o zwierzętach czworonogich, czołgaiączych, ptactwie, rybach y tych wsztstkich rzeczach które od nich pochodzą od discordia z przydaniem y dostatecznym dokładem z wielu innych tey materiey pisących, z położeniem własnych figur dla snadnieyszego ich poznania y vzywania ku zachowaniu zdrowia tak ludzkiego iako bydlęcego y chorob przypadłych odpędzenia. – pisał Szymon Syreński (1540-1611)

Jego dzieło zawierało opisy 765 roślin. Były to głównie rośliny lecznicze. Znalazły się tam opisy sposobów ich użytkowania w gospodarstwie domowym i weterynarii. Użytkowy charakter zielnika podkreśla jego długi wstęp, który informuje, że był przeznaczony dla: „lekarzy, aptekarzy, cyrulików, barbierzy, roztrucharzy, końskich lekarzy, masztalerzy, ogrodników, kucharzy, szynkarzy, gospodarzy, mamek, pań i panien”.

Zielniki z Nowego Świata

Impulsem do dalszego rozwoju botaniki i zielników była ogromna liczba odkrywanych nowych gatunków roślin, które przybywały do Europy z innych kontynentów i zakątków świata w czasach jego eksploracji. Utrzymanie roślin przy życiu podczas długich podróży morskich było wtedy prawie niemożliwe. Dlatego często pierwszy kontakt Europejczyków z wieloma nowymi gatunkami miał miejsce właśnie poprzez suszone okazy roślin.

Pokaż mi swój zielnik, a powiem ci kim jesteś

Chociaż to głównie światowe rządy finansowały wyprawy to wiele roślinnych okazów trafiało w ręce prywatne. Kolekcje botaniczne były często dziełem jednej osoby. Zielnik odgrywał ogromną rolę w kulturze, był nie tylko źródłem informacji botanicznych i medycznych, ale też sposobem na okazanie bogactwa i statusu społecznego.

Zielniki kolonizatorów

Zielniki odegrały również ogromną rolę w tworzeniu zasobów muzealnych. Przedstawiciel potęgi kolonialnej, brytyjski lekarz, botanik i kolekcjoner Hans Sloane (1660 – 1753) stworzył jeden z największych zielników epoki przed Linneuszem. Większość z jego opracowanych zasuszonych roślin zachowała się w nienaruszonym stanie w 265 tomach, które posłużyły później za podstawę kolekcji w British Museum.

Pasje fascynatów

Nieco później francuski bankier Benjamin Delessert (1773 – 1847) zgromadził imponującą kolekcję, która wzbogaciła zielnik genewski. Był jednym z wielu zamożnych fascynatów, którego pasja przyczyniła się do rozwoju świata nauki.

Sztuka opisywania roślin

Ogrom odkrywanych nowych gatunków przyprawiał Europejczyków o zawrót głowy. Wynalezienie słownictwa i sposobu precyzyjnego opisywania roślin zajęło im prawie sto lat. Pojęcia rodzaju i gatunku sformułowano w XVI wieku.

Kaspar Bauhin (1560 – 1624), szwajcarski naturalista, lekarz i botanik konsekwentnie rozróżniał rodzaje i gatunki. Bauhin był pionierem w dziedzinie tworzenia zbiorów zasuszonych roślin. Stworzony przez niego zielnik zawierający 4000 okazów zachował się do dzisiaj.

Kaspar Bauhin opracował system klasyfikacji, który uwzględniał naturalne związki między gatunkami roślin. W 1596 r. wydał Phytopinax, czyli wykaz wszystkich znanych roślin. Wprowadził system klasyfikacji zawierający dwie nazwy: rodzajową i gatunkową. Był pionierem w dziedzinie tworzenia zbiorów zasuszonych roślin.

Rodzaj i gatunek

Augustus Quirinus Rivinus (1652 – 1723), niemiecki botanik zalecał także użycie nomenklatury binarnej na krótko przed opublikowaniem pracy francuskiego botanika i lekarza Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708), który w 1700 roku użył słowa „zielnik” do opisania kolekcji suszonych roślin.

W 1683 r. Tournefort’a mianowano profesorem botaniki w Jardin des Plantes w Paryżu. Zbierając rośliny podróżował po Pirenejach, wyspach greckich, odwiedził Konstantynopol, granice Morza Czarnego oraz Armenię i Gruzję.

To jemu przypisuje się, że jako pierwszy w opisach zgromadzonych okazów dokonał wyraźnego rozróżnienia rodzaju i gatunku. Kolekcja zielnikowa Tournefort’a licząca 6963 okazy znalazła się w Paryżu w Jardin du Roi. Obecnie jest częścią Muséum National d’Histoire Naturelle w Paryżu.

Przełom

Podejście to zainspirowało późniejszych przyrodników, takich jak John Ray, który 1670 roku opisał florę Wysp Brytyjskich oraz słynnego szwedzkiego przyrodnika i lekarza Carla Linnaeus’a (1707 – 1778).

Linneusz

Początkowo zbiory zielnikowe oprawiano w opasłych tomach. Carl Linnaeus wpadł na pomysł przechowywania zebranych okazów na wolnych arkuszach, co umożliwiło ich łatwe ponowne uporządkowanie w szafkach. Jego zielnik opisał około 7700 gatunków roślin. Stworzony przez niego system taksonomiczny dał podwaliny współczesnej taksonomii.

„Zielnik jest ważniejszy od każdej ilustracji, jest potrzebny każdemu botanikowi „ – Linneusz

W 1737 r. Lineusz opublikował Genera Plantanum dzieło dające podwaliny pod system klasyfikacyjny roślin, podstawę dzisiejszej botaniki. Lineusz ujednolicił terminologię botaniczną. Wprowadził krótkie, ale treściwe diagnozy, pozwalające na odróżnianie opisywanych taksonów, a przede wszystkim upowszechnił nomenklaturę binominalną. Przejął też od wcześniejszych botaników koncepcję rodzaju i gatunku. 

Następcy Linneusza

Szwedzki przyrodnik Daniel Solander (1733-1782) dzięki swoim zbiorom botanicznym z podróży i rygorystycznemu stosowaniu rewolucyjnego systemu nazewnictwa Lineusza, położył ważne podstawy taksonomii dla współczesnych naukowców.

Solander został zapamiętany z wkładu naukowego podczas pierwszej podróży Jamesa Cooka, który podczas wyprawy dookoła świata (1768–1771) dotarł do Australii i Nowej Zelandii. Następnie został zaproszony na pokład przez przyjaciela i kolegę, przyrodnika Josepha Banksa. Para spędziła podróż dookoła świata na pokładzie HMS Endeavour, zbierając i klasyfikując tysiące okazów roślin i zwierząt. W opisie tych odkryć pomogła im właśnie nowa nomenklatura dwumianowa Linneusza, system nazw naukowych składający się z dwóch gramatycznie łacińskich części.

Zielnikowi entuzjaści

Od zawsze każdy mógł i nadal może tworzyć swój zielnik. Wielu amatorów zarówno bogatych, jak i mniej zamożnych wnosiło przez wieki ogromny wkład nie tylko w zachowanie okazów w swoich zbiorach, ale też w ich identyfikację. Przyczyniali się też do pisania często znaczących publikacji botanicznych.

Do takich zaliczał się na przykład zamożny entuzjasta botaniki, Brytyjczyk Henry Borron Fielding (1805 – 1851) spadkobierca fortuny modniarskiej. Swoją kolekcję przekazał Uniwersytetowi Oksfordzkiemu. Kolejny bogaty fascynat botaniki i kolekcjoner Philip Barker Webb (1793 – 1854) zebrał cenne okazy roślin we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii. Był pierwszym, który dokonał botanicznych zbiorów w marokańskich górach Tetuan. Zebrał cenne kolekcje w Brazylii i opisał badaną roślinność na Wyspach Kanaryjskich. Kolekcję swojego życia przekazał Uniwersytetowi Florenckiemu. To sprawiło, że instytucja ta stała się znaczącą na mapie botaników.

Zielnik Róży Luksemburg

Róża Luksemburg (1871-1919) była nie tylko polityczką. Była botaniczką. Do końca życia pozostała zafascynowana przyrodą. Podczas licznych, długich okresów aresztowań wiele czasu poświęcała na obserwację przyrody. Wiele jej listów z więzienia jest pełnych pasji, ale też naukowo trafnych opisów roślin, które obserwowała podczas spacerów na dziedzińcu zakładu karnego i w ogrodach.

Zielnik w zeszytach

Nie wiadomo, kiedy dokładnie Róża Luksemburg zaczęła prowadzić własny zielnik, jednak zabytek znajdujący się obecnie w Archiwum Akt Nowych w Warszawie dokumentuje okres od maja 1913 do października 1918 r. Na zielnik składa się 18 zeszytów. Dwa wypełniają notatki botaniczne, reszta zawiera 377 zasuszonych okazów roślin. Badacze z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego przebadali zielniki, przypisali okazom roślin poprawną klasyfikację gatunkową i prześledzili losy kolekcji od momentu zabójstwa słynnej komunistki w Berlinie w 1919 r. 

Z miłości do rewolucji i roślin – o zielniku Róży Luksemburg, prof. dr hab. Marcin Zych

Słynna rewolucjonistka rośliny zamieściła na kartkach w sposób mało profesjonalny. Pokryła całą roślinę klejem. Nie użyła standardowych pasków papieru. Ten sposób okazał się destrukcyjny dla niektórych okazów i w niektórych przypadkach uniemożliwiało to ich prawidłową identyfikację. Każdy arkusz zielnika opisała przy użyciu niemieckich i łacińskich nazw gatunków i rodzin roślin.

Zielnik Róży Luksemburg oparł się dziejowym kataklizmom, jest przechowywany w Państwowym Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Eliza Orzeszkowa też tworzyła zielniki

Jedna z najważniejszych kobiet literatury polskiej, powieściopisarka i nowelistka i zapalona publicystka zaangażowana w sprawy społeczne również tworzyła zielniki. Eliza Orzeszkowa (1841 – 1910) autorka „Nad Niemnem” pałała wielką miłością do przyrody. W zbiorach Muzeum Literatury w Warszawie znajdują się dwa albumy z jej zielarskimi zbiorami.

Niezwykle piękne, porażające swoją estetyką zielniki były dla autorki odskocznią od bolesnej rzeczywistości. Przyjaźniła się z wiejskim zielarkami, botanikami i etnologami. Przez lata tworzyła zielniki i albumy florystyczne. Oprócz zielnika pisarka tworzyła też albumy kwiatowe z roślin suszonych, zawierające artystyczne kompozycje.

Zielniki na świecie

Europejscy botanicy prowadzący badania na całym wiecie, którzy często tworzyli własne zbiory zielnikowe dominowali do XIX wieku. Prace badawcze prowadzono jednak na całym świecie.

Amerykański profesor z Uniwersytetu Harwarda, botanik Asa Gray (1810 – 1888) współpracował z całą siecią lokalnych fascynatów, wymieniał zdobytą wiedzę z indywidualnie działającymi Georgem Engelmannem (1809 – 1884) opisującym florę Północnej Ameryki, a w szczególności w Rocky Mountains i w północnym Meksyku, oraz z Ferdinandem von Mullerem (1825-1896) z Melbourne w Australii.

Ten ostatni brał udział w licznych wyprawach botanicznych w Australii. Opisał około 800 nowych gatunków roślin z tego kontynentu. Był dyrektorem Królewskiego Ogrodu Botanicznego w Melbourne i założycielem National Herbarium of Victoria.