Gwiazda Betlejemska
W święta przystrajamy nasze domy piękną rośliną zwaną „Gwiazdą Betlejemską”. Nazwa ta pochodzi od czerwonego wyglądu jej szczytowych podkwiatków, które kształtem przypominają gwiazdę i kontrastują z zielonymi liśćmi. Tę imponującą roślinę (Euphorbia pulcherrima) możecie właśnie teraz podziwiać w naszych szklarniach.
Zapraszamy w weekendy i dni świąteczne (z wyjątkiem 24 i 31 grudnia) w godzinach 10.00 – 15.00. Pamiętajcie, że kasy są czynne do godziny 14.00.
Historia nazwy
Euphorbia pulcherrima – nazywana jest też wilczomleczem nadobnym, wilczomleczem pięknym, poinsecją nadobną, poinsecją lub wspomnianą wcześniej – gwiazdą betlejemską.
Nazwa zwyczajowa „poinsecja” pochodzi od nazwiska amerykańskiego męża stanu Joela Robertsa Poinsetta, który w 1825 r. został pierwszym ambasadorem Stanów Zjednoczonych w Meksyku. W 1828 r. znalazł tę roślinę i jako pierwszy przywiózł do USA. Nazwę tę (ang. ‘poinsettia’) upamiętniającą amerykańskiego dyplomatę i botanika-amatora nadał temu gatunkowi amerykański ogrodnik William H. Prescott.
Nazywana jest też wilczomleczem pięknym, jednak nazwa ta jest błędna – odnosi się bowiem do innej rośliny, uprawianej w donicach – Euphorbia milli zwanej koroną cierniową.
Rodzajowa nazwa naukowa Euphorbia upamiętnia z kolei greckiego lekarza – Euphorbusa, który w I w.n.e. leczył władcę Mauretanii – Jubę II – m.in. za pomocą soku mlecznego roślin z rodzaju wilczomlecz. Nazwa gatunkowa pulcherrima oznacza w łacinie „najpiękniejsza”.
❉ ❉ ❉
Euphorbia pulcherrima to krzew z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae), który pochodzi z Meksyku i Gwatemali. Rośnie w wilgotnych zalesionych wąwozach i dolinach, w gorących i zrzucających liście w okresie suchym lasach monsunowych, w lasach zimozielonych, górskich lasach mglistych z dębami i sosnami oraz w zaroślach kserotermicznych. Często można spotkać na zboczach, przydrożach, nad rzekami i strumieniami, na polanach i skrajach lasów. Występuje na wysokości do 2600 m n.p.m.
W naturze jest to roślina drewniejąca dorastająca do 4 m wysokości, a odmiany uprawne (doniczkowe) osiągają zazwyczaj wysokość do 50 cm. Istnieją formy o jednym pędzie i wielopędowe, które wytwarzają nawet 20-30 barwnych rozet. Roślina wytwarza biały sok mleczny.
Poniżej 4-metrowe okazy z naszej szklarni subtropikalnej.
Podobnie jak inne rośliny z rodziny wilczomleczowatych zawiera lateks. U ok 40% osób z alergią na tę substancję w kontakcie z rośliną pojawiają się: zapalenie skóry lub atak astmy alergicznej. Stwierdzono również obecność dwóch alergennych białek, które mogą powodować niewielkie zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nudności oraz wymioty.
Liście asymilacyjne są ciemnozielone, a szczytowe podkwiatowe tzw. przysadki zebrane są w rozetę okalającą niepozorne kwiaty przebarwiają się na intensywnie czerwony, różowy, biały lub żółtokremowy kolor – pełnią funkcję powabni zwabiającej owady i jednocześnie stanowią wartość ozdobną tej rośliny. O barwie podsadek decydują barwniki należące do antocyjanin.
Kwiaty są drobne, rozdzielnopłciowe, niepozorne i pozbawione okwiatu zebrane w tzw. cyjacja, które powstają w skupieniach na szczytach pędów. W centrum znajduje się bezpłatkowy kwiat słupkowy z pojedynczym słupkiem, który jest otoczony 25–30 kwiatami męskimi z pojedynczymi pręcikami.
Jest rośliną wieloletnią i rośliną dnia krótkiego. Do zainicjowania kwitnienia wymaga przez około dwa miesiące przebywania w ciemności przez 8–14 godzin na dobę. Kwitnienie przypada na okres od połowy listopada do stycznia, a w krajach, gdzie jest równy dzień z nocą, może kwitnąć przez cały rok.
Pierwsza odmiana 'Oak Leaf’ została wyhodowana przez panią Enteman w 1923 roku. Nowe odmiany powstają głównie w wyniku mutacji somatycznych (jako sporty wcześniejszych odmian).
Różnorodność
Znanych jest ponad 100 odmian, które różnią się od siebie formą wzrostu, zabarwieniem i wielkością podsadków. Uzyskano odmiany o barwie od klasycznej czerwieni poprzez różne odcienie, różowego, kremowego po biały. Rośliny uprawiane jako doniczkowe zmusza się do zakwitania przy wysokości od 0,3 do 0,6 m, stosując substancje chemiczne, ograniczając wzrost.
Rośliny doniczkowe kwitnące w okresie zimowym stanowią popularną ozdobę w okresie świąt Bożego Narodzenia, np. jako dekoracja stołu wigilijnego. Poinsecja jest w wielu krajach drugim symbolem świąt Bożego Narodzenia. Uprawiana jest też na kwiat cięty. Wstawione do wazonu zachowują trwałość do 2–3 tygodni. W celu przedłużenia ich trwałości zaleca się przycięcie końców pędów (długości 3–5 cm) i zanurzenie ich w ciepłej wodzie.
W strefie tropikalnej i subtropikalnej gatunek uprawiany jest jako ozdobna roślina ogrodowa. Rośliny dobrze prezentują się sadzone pojedynczo na trawniku oraz w grupach z innymi krzewami i w żywopłotach. Na niektórych obszarach w Afryce, na Wyspach Kanaryjskich i w Indiach jest uznawana za gatunek inwazyjny.
Roślina lecznicza, kosmetyczna i barwierska
W Meksyku i Gwatemali sok mleczny używany był jako krem do golenia, także jako lekarstwo na bóle zębów i środek wymiotny. W kraju tym okłady z liści stosowano do złagodzenia bólu, a z podsadek uzyskiwano czerwony barwnik.
Odwar z podsadek i kwiatów używany przez kobiety karmiące jako substancja zwiększająca laktację. Liście są stosowane jako okład w celu wywołania wymiotów i wypróżnienia. Przypisuje się im też działanie aborcyjne.
Sok mleczny używany jest do leczenia różnego rodzaju wyprysków i zmian skórnych. Na miejsca swędzące z powodu ukąszeń zwierząt nakłada się tłuczone liście. Odwar z kwiatów stosowany jest przy leczeniu stanów zapalnych gardła i kaszlu.
Potwierdzono działanie bakteriobójcze wyciągu z rośliny na bazie etanolu.
Obecność w kulturze
Poinsecja była cenioną rośliną już w okresie przed podbojem hiszpańskim. Przez Azteków gatunek ten zwany był Cuetlayochitl albo Cuetlaxochitl, współcześnie nosi nazwy: Custicpascua xochitl, pascuaxochitl, pascualxochitl. U Indian roślina była symbolem czystości.
Po hiszpańskich wyprawach zbrojnych w okresie zimowym rośliny stały się jednym z symboli Bożego Narodzenia. Według legendy stało się to za sprawą małej meksykańskiej dziewczynki imieniem Pepita. Szła ona ze swym kuzynem Pedro w Wigilię do kaplicy bardzo zasmucona, ponieważ nie miała żadnego daru dla narodzonego Jezusa Chrystusa. Pedro pocieszał ją, mówiąc, że nawet najmniejszy dar dany z miłością będzie doceniony. Wówczas Pepita zebrała skromny bukiet z kwiatów rosnących na przydrożu. Kiedy złożyła bukiet w kaplicy przed sceną narodzin Jezusa, dokonał się cud – bukiet rozjarzył się brylantową czerwienią kwiatów. Od tego czasu poinsecja w Meksyku stała się znana jako Flores de Noche Buena (Kwiaty Świętej Nocy) i odtąd zakwitała w Boże Narodzenie.
W wieku XVII franciszkanie mieszkający w okolicach Taxco zaczęli wykorzystywać poinsecję podczas procesji. Tradycja meksykańska uznaje kwiaty za symbol Gwiazdy Betlejemskiej. W Gwatemali rośliny te używane były do ozdabiania ołtarzy w okresie świątecznym.
W Stanach Zjednoczonych 12 grudnia uznany jest za „Narodowy Dzień Poinsecji”, gdyż tego dnia przypada rocznica śmierci Joela Robertsa Poinsetta, który zmarł w 1851. Przypadkowo tego samego dnia w Meksyku poinsecje są zwyczajowo używane jako ozdoba podczas Día de la Virgen de Guadalupe – święta z okazji wspomnienia liturgicznego Najświętszej Maryi Panny z Guadalupe.
Pielęgnacja w domu
Poinsecja do prawidłowego wzrostu potrzebuje temperatury ok. 18–21°C. Należy unikać spadków temperatury poniżej 12°C, gdyż powoduje to utratę liści przez roślinę. W okresie przedświątecznym spotyka się handlujących tymi roślinami na straganach lub w przyulicznych kioskach. Takich miejsc należy unikać, gdyż rośliny są przechłodzone. Gdy kupujemy rośliny w kwiaciarniach czy supermarketach, trzeba je zabezpieczyć od zimna na czas transportu.
Najlepszym miejscem dla tej rośliny jest jasne, dobrze oświetlone miejsce o niezbyt niskiej wilgotności powietrza. W mieszkaniu może jej grozić przegrzanie. Jeżeli temperatura przekroczy 22–23°C, jej liście mogą żółknąć i opadać, podobnie jak przy zbyt małej wilgotności powietrza. Jeżeli chcemy, by w czasie Bożego Narodzenia nasza roślina stała na stole z dala od okna, należy pamiętać, że nie może stać na nim dłużej niż 3 dni.
Bardzo ważne jest podlewanie poinsecji. Lubi mieć stale wilgotne podłoże. Nie możemy dopuścić do przesuszenia podłoża, gdyż to powoduje więdnięcie i żółknięcie liści. Jednocześnie, nie można dopuścić do gnicia korzeni. Roślinę możemy podlewać od dołu, dostarczając wodę na podstawkę, czekając, aż roślina się napije, a następnie wylać nadmiar wody.
❉ ❉ ❉
Na tę niezwykłą wycieczkę do szklarni zabrał nas Piotr Kazimierz Dobrzyński, kurator kolekcji roślin szklarniowych.
Do szklarni Ogrodu Botanicznego UW zapraszamy przez całą zimę w weekendy i dni świąteczne (z wyjątkiem 24 i 31 grudnia) w godzinach 10.00 – 15.00. Pamiętajcie, że kasy są czynne do godziny 14.00.
