Buk pospolity

Kolejnym gatunkiem drzewiastym − fanerofitem − któremu dziś się przyjrzymy jest buk pospolity inaczej zwany zwyczajnym (Fagus sylvatica), jedno z najładniejszych naszych rodzimych drzew leśnych, które jest równie piękne w stanie bezlistnym.

W naszym Ogrodzie mamy obecnie tylko jeden pomnikowy okaz, rosnący na tzw. Alpinarium Starym we wschodniej części parku. Jest to buk zwyczajny w odmianie (niektórzy uważają, że jest to forma) purpurowej (czerwonolistnej), której liście na wiosnę są czerwonopurpurowe, później ciemnozielone z zaczerwienionym nerwem głównym.

Pączki u buka zwyczajnego, ogólnie mówiąc, są wrzecionowate, długie i ostre, odstające, ułożone dwustronnie – naprzemianległe. Pączki liściowe – wierzchołkowe są bardzo długie, długością niekiedy nieznacznie przewyższają pączki liściowe boczne, które na ogół są wrzecionowato-jajowate, wyraźnie odstające. 

Pączki kwiatowe są wąskojajowate, długo zaostrzone, biało połyskujące, osadzone wprost nad bliznami liściowymi. Łuski pąków są żółtawo- lub ciemnobrązowe, z jasnymi lub ciemnymi brzegami, szpiczaste, zachodzące na siebie spiralnie, w górnej części delikatnie owłosione. Blizny liściowe (miejsca po liściach) mają cztery lub większą liczbę słabo widocznych wiązek przewodzących. Młode pędy zaś są zygzakowato powyginane, na wierzchołkach zawsze są mocniej zagięte. 

Buk zwyczajny należy do rodziny bukowatych (Fagaceae). Od innych, naturalnie występujących u nas przedstawicieli bukowatych, czyli dębów, różni się tym, że pączki ma równomiernie rozmieszczone, a blizny liściowe są „ustawione” w 2 prostnicach (prostnica to pionowa linia łącząca liście ułożone nad sobą), natomiast u rodzaju dąb (Quercus) pączki skupione są w pobliżu wierzchołków pędów, a blizny liściowe są w 5 prostnicach. Oczywiście, rodzaje te różnią się też korą. U buka kora jest cienka, gładka, popielato- lub ołowiowo-szara natomiast dąb ma grubą, głęboko spękana korę, szczególnie u starszych egzemplarzy. 

Buk zwyczajny jest wysokim drzewem, osiągającym nawet 40-50 m wysokości z gęstą i nisko osadzoną koroną. Liście ma jajowate lub eliptyczne, do 10 cm długie, prawie całobrzegie lub odlegle falisto ząbkowane, o faliście karbowanej powierzchni blaszki. Młode liście, wraz z ogonkiem, są jedwabisto owłosione i orzęsione na brzegach, starsze – z długimi włoskami tylko na nerwach od spodu. Wąskie i długie przylistki od razu opadają. 

Jest drzewem jednopiennym o kwiatach rozdzielnopłciowych i wiatropylnych. Owocem jest 3-kanciasty orzeszek, nazywany bukwią lub buczyną. W okrywie (kupuli) na ogół znajdują się 2 orzeszki. Okrywy są bardzo charakterystyczne, zdrewniałe, z szydlastymi wyrostkami i otwierają się 4 regularnymi klapami. 

Buk zwyczajny owocuje bardziej obficie co 5-8 a nawet co 10 lat. Nasz najstarszy ogrodowy egzemplarz, który w tym roku niestety się przewrócił, owocował do końca swojego 200-letniego życia.

Buk zwyczajny początkowo rośnie bardzo powoli. Osiąga wiek ponad 300 lat Ważną rolę w rozprzestrzenianiu tego drzewa odgrywają zwierzęta, np. wiewiórki, które jesienią zbierają orzeszki bukowe do swoich kryjówek, a potem o nich zapominają. Nasiona kiełkują w zupełnej ciemności, przykryte warstwą ściółki. 

Zdolność do owocowania buk osiąga stosunkowo późno, bo dopiero w wieku 40-60 lat i zależy to od miejsca, w którym rośnie (otwarta przestrzeń czy las). Jesienią, podobnie jak dąb, buk nie zrzuca wszystkich liści. Te, które spadły, mogą być wykorzystywane do okrywania innych, wrażliwych na zimno, roślin. Liście zawierają dużo garbników, są sztywne, długo nie ulegają rozkładowi.

Buk zwyczajny rośnie prawie w całej Europie (poza częścią wschodnią), w Anatolii, na Kaukazie i na południowym brzegu Morza Kaspijskiego. W Polsce buk zwyczajny osiąga północno-wschodnią granicę zasięgu swojego występowania. nie rośnie naturalnie na Pojezierzu Suwalskim i w części Pojezierza Mazurskiego, na Podlasiu, Kurpiach i na Mazowszu. U nas w górach występuje maksymalnie do wysokości 1300 m n.p.m.

Buk zwyczajny jest gatunkiem charakterystycznym dla żyznych, bogatych florystyczne buczyn karpackich oraz kwaśnych, ubogich florystycznie buczyn nadmorskich i górskich.W uprawie spotykany jest w wielu odmianach. Również w naszym Ogrodzie mamy liczne odmiany tego gatunku.

Buk zwyczajny lubi gleby żyzne, dobrze napowietrzone, z głębokim poziomem wody. Dobrze znosi cień podobnie jak cięcie i strzyżenie, może być wykorzystywany na formowane żywopłoty, jednak ma niewielką zdolność do wydawania odrośli z pni, więc przycinanie wymaga odpowiedniej wiedzy.

Buk zwyczajny jest gatunkiem klimatu morskiego lubi wilgotne powietrze i nie znosi silnych mrozów. Rośnie jednak dobrze także w miastach, nawet w rejonach o silnie zanieczyszczonym powietrzu. Jest wrażliwy m.in. na spóźnione majowe przymrozki, niszczące kwiaty i młode liście. 

Nie lubi nagłych zmian w ekspozycji (np. poprzez wycinkę w sąsiedztwie), jego kora narażona jest wtedy na zgorzel (podobnie jak u bardzo starych egzemplarzy). Wrażliwy jest też na wszelkie wahania poziomu wody gruntowej. Ma duże zapotrzebowanie na wodę w lecie (od czerwca).

Orzeszki bukowe zawierają duże ilości tłuszczów, cukry, skrobię, kwas jabłkowy i cytrynowe i niewielką ilość trującej substancji – faginy. Orzeszki bukowe miały niegdyś ogromne znaczenie w gospodarstwach jako pokarm dla nierogacizny. 

W niektórych regionach Polski zbierano orzeszki bukowe, aby wyciskać z nich olej, a także, po wysuszeniu i wyługowaniu mielono na mąkę. Ługowanie było konieczne z uwagi na trującą faginę, którą orzeszki zawierają. Zjedzenie większych ilości bukwi działa odurzająco, powoduje zawroty głowy, omamy i inne objawy zatrucia. Prażenie (wysoka temperatura) również usuwa trującą substancję, więc orzeszki można jeść po uprażeniu na patelni.

Zbierane wiosną młode liście bukowe przyrządzane jak szpinak lub kapusta, stanowiły w przeszłości jedną z tak zwanych potraw głodowych. W smaku przypominają kapustę.

Drewno bukowe wykorzystywane jest od dawna. Jest ciężkie, twarde, białe z różowawym odcieniem, łatwo łupliwe i wyróżnia się wysoką wartością kaloryczną. Płonie długo, jasnym płomieniem. Z uwagi na tę jego właściwość, jeszcze do XIX w. używano go do wyrobu pewnego rodzaju pochodni, którymi oświetlano wiejskie chałupy. 

Obecnie drewno bukowe znajduje zastosowanie w budownictwie (schody, parkiety, deski i panele podłogowe), w meblarstwie (zwłaszcza do wyrobu mebli giętych), w przemyśle okrętowym itd. Uzyskuje się z niego najlepszy węgiel drzewny i smołę drzewną.

Buk zwyczajny ma pewne, choć niewielkie, właściwości lecznicze. Surowcem zielarskim są głównie liście, zawierające m.in. kwasy fenolowe, saponiny, flawonoidy. Mają one działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, a także pobudzają wydzielanie soków żołądkowych i żółci. 

Świeże liście uśmierzają ból zębów, leczą obrzęki i stany zapalne dziąseł i jamy ustnej. Nalewka bukowa (z liści) zalecana jest przy wyczerpaniu psychicznym. Zastosowań liści, kory czy owocków jest więcej, ale trudno o wszystkim tu napisać. Pamiętajmy też, że w przypadku poważnych dolegliwości należy skonsultować się z lekarzem kurację naturalnymi metodami.