Bożodrzew gruczołowaty

Bożodrzew gruczołowaty, ajlant wyniosły (Ailanthus altissima, A.glandulosa). Jest  szeroko rozprzestrzenionym, bardzo inwazyjnym gatunkiem obcym. Uważany jest za jeden z najbardziej inwazyjnych gatunków w Europie i Ameryce Północnej. 

Zgodnie z Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. został uznany w Polsce za gatunek inwazyjny, groźny dla rodzimej przyrody. Jego wprowadzanie do środowiska lub przemieszczanie w środowisku przyrodniczym jest zabronione w myśl art. 120 ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku. 

Od 2012 roku także jego import, posiadanie, prowadzenie hodowli, rozmnażanie i sprzedaż wymagają specjalnego pozwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Nieprzestrzeganie wymienionych ograniczeń jest wykroczeniem podlegającym karze aresztu lub grzywny pieniężnej.

Bożodrzew gruczołowaty pochodzi z południowych i środkowych Chin, Tajwanu i Wietnamu Północnego. Występuje tam zarówno w siedliskach naturalnych, jak i przekształconych przez człowieka, na zróżnicowanych glebach: od kamienistych i ubogich po bogate gleby aluwialne. W warunkach naturalnych jest składnikiem nadrzecznych lasów liściastych. Jest drzewem wysokim do około 30 m, czasem z odrostami korzeniowymi.

Ma charakterystyczną korę, gładką z jasnymi, podłużnymi prążkami. Liście długości do 60 cm są nieparzystopierzaście złożone, z licznymi, wąskojajowatymi listkami o długości ok. 12 cm. U nasady każdego z listków znajdują się zwykle 2 ząbki z gruczołami (miodnikami pozakwiatowymi). Kwiaty rozwijają się w dużym i luźnym kwiatostanie. Są poligamiczne, czyli na każdym drzewie występują kwiaty obupłciowe i jednopłciowe. Kwiaty pachną dosyć nieprzyjemnie, ale charakterystyczny zapach przywabia owady zapylające.

Owoc powstający z jednego kwiatu składa się z kilku (maksymalnie do 6-ciu), niezrośniętych, oskrzydlonych orzeszków (skrzydlaków). Każdy orzeszek umieszczony jest w środku wydłużonego skrzydełka. Skrzydełko, w miarę dojrzewania owocu zabarwia się na czerwono. Nasienie jest płaskie i jasnobrązowe.

Tworzy ogromną liczbę owoców (nawet do 350 tysięcy) łatwo rozsiewanych przez wiatr (anemochoria) i wodę (hydrochoria). Jego odmiany (np. Ailanthus altissima 'Erythrocarpa’) równie łatwo się rozsiewają, co niestety obserwujemy w naszym Ogrodzie Botanicznym.

Charakteryzuje się szybkim tempem kiełkowania nasion i wzrostu siewek. Nasiona są zdolne do kiełkowania i wzrostu w różnych warunkach glebowych i terenowych. W pierwszych latach przyrasta 2-3 m rocznie. Jest w stanie osiągnąć wysokość 15 m w ciągu 25 lat. 

Ma silny system korzeniowy z licznymi odroślami korzeniowymi. Powstają one zarówno w strefie korzeniowej jak i w przyziemnych partiach pnia. Bożodrzew gruczołowaty szybko się regeneruje, tworząc odrosty korzeniowe jak i pędowe. Zdolność do rozmnażania generatywnego osiąga w wieku około 5 lat.

Bardzo dobrze znosi warunki wielkomiejskie: suszę, zanieczyszczenie powietrza, w pewnym stopniu również zasolenie. Wykazuje działanie allelopatyczne: toksyny wytwarzane w korze i liściach przedostają się do podłoża, utrudniając rozwój innym roślinom. Skutecznie konkuruje o światło, wodę i sole mineralne z krzewami oraz roślinnością zielną rosnącą w zasięgu jego korony.

Bożodrzew gruczołowaty od dawna był sadzony i wykorzystywany w chińskiej medycynie ludowej. Znane są właściwości lecznicze wywaru z liści, a przede wszystkim z kory. Stosowany jest jako środek rozkurczowy, przeciwgorączkowy, przeciwrobaczy i przeciwnowotworowy.

Wykorzystywany jest do zakładania lasów, gdyż jego drewno jest popularne w produkcji stolarskiej i wykorzystywane jako materiał opałowy. Największym producentem drewna są zachodnie Chiny. W Europie, w tym także w Polsce, sadzony był jako drzewo o walorach ozdobnych, w parkach oraz wzdłuż ulic i dróg z uwagi na dużą odporność na niekorzystne warunki jakie występują w środowisku miejskim (wysokie pH i zasolenie, susza, itp.). Stosowano go również do rekultywacji terenów zdegradowanych i zanieczyszczonych. 

Bożodrzew gruczołowaty został sprowadzony do Europy w XVIII w. jako drzewo ozdobne o egzotycznym wyglądzie. Sadzono go w parkach i przy ulicach. W klimacie ciepłym umiarkowanym okazał się gatunkiem niezwykle ekspansywnym, rozsiewającym się z łatwością i trudnym do zwalczenia. Do Polski został sprowadzony na początku XIX w. (w naszym Ogrodzie został posadzony już w 1820 r.), a w XX wieku coraz częściej był sadzony nie tylko w ogrodach botanicznych i arboretach, ale także na zieleńcach. 

Pierwsze spontaniczne populacje bożodrzewu gruczołowatego odnotowane zostały po raz pierwszy w 1931 r. W warunkach Europy Środkowej, jak dotąd, rozprzestrzenia się głównie w centrach dużych miast (tzn. „miejskich wyspach cieplnych”). Coraz częściej obserwuje się jego samorzutne rozprzestrzenianie się, zarówno wegetatywne jak i generatywne. 

Celowe wprowadzanie przez człowieka: niestety niektóre sklepy ogrodnicze mają w swojej ofercie handlowej bożodrzew gruczołowaty lub jego odmiany (’Erythrocarpa’, 'Pendulifolia’, 'Aucubaefolia’, 'Hongye’) i nie można wykluczyć dalszego wprowadzania gatunku do uprawy.

Niezamierzone wprowadzanie bożodrzewu gruczołowatego przez człowieka postępują wraz: z transportem samochodowym (również na maszynach rolniczych) i kolejowym zawlekanie owocków wraz z prądami powietrza oraz w pojazdach, zawlekanie diaspor (owocków i części wegetatywnych) z innymi roślinami ozdobnymi.

Drogi rozprzestrzeniania naturalnego bożodrzewu gruczołowatego (po wcześniejszej introdukcji przez człowieka) odbywają się: za pomocą diaspor generatywnych – oskrzydlonych orzeszków, które roznoszone są przez wiatr na krótkie dystanse (do ok. 100 m), natomiast unoszone są na wodzie na odległość nawet 1200 m, możliwe jest także rozprzestrzenianie się przez odrosty korzeniowe i pędowe.

W obrębie zasięgu wtórnego bożodrzew gruczołowaty związany jest przede wszystkim z siedliskami antropogenicznymi, a także – choć rzadziej – z siedliskami o charakterze naturalnym. 

W Polsce gatunek ten rozprzestrzenia się głównie na terenach zurbanizowanych, przede wszystkim w dużych miastach. Pojawia się na siedliskach ruderalnych placach, gruzowiskach, poboczach dróg, przy płotach, w szczelinach między płytami chodnikowymi, w szczelinach u podstawy murów, na parkingach śródmiejskich, torowiskach i placach rozładunkowych oraz w zieleńcach i parkach.

Niestety, pokonał już barierę między siedliskami antropogenicznymi, a siedliskami o charakterze naturalnym i występuje (choć rzadziej) w dolinach rzecznych, gdzie stwarza zagrożenie dla lasów łęgowych.

Bożodrzew gruczołowaty bardzo silnie oddziałuje na infrastrukturę budowlaną i techniczną oraz zieleń urządzoną. Wiąże się to z szybkim wzrostem pędów i korzeni, dużymi zdolnościami regeneracyjnymi, które wynikają z wytwarzania odrośli korzeniowych i pędowych. Niszczy infrastrukturę kanalizacyjną (deszczową), na skutek przerastania rur przez korzenie, płyty chodnikowe oraz nawierzchnie asfaltowe, podmurówki ogrodzeń, tynki budynków. Osłabia lub uniemożliwia rozwój roślin i kompozycji tworzących zieleń miejską.

Zwalczanie bożodrzewu gruczołowatego jest trudne. W Polsce nie prowadzi się, jak na razie, eliminacji bożodrzewu gruczołowatego. Zaobserwowano natomiast, że bardzo trudno skutecznie usunąć go z miejsca, gdzie rośnie. Należy ponadto zwrócić uwagę na utrzymujący się przez co najmniej kilka lat tzw. glebowy bank nasion. 

Zachowane pod powierzchnią ziemi nasiona w dogodnych warunkach mikroklimatycznych kiełkują. 

Bożodrzew gruczołowaty, szczególnie na obszarach masowego występowania, zwalczany jest przy pomocy wielu technik. Do najczęściej stosowanych należą: usuwanie ręczne (siewek), mechaniczne (wycinanie), przy pomocy środków chemicznych i biologicznych, a także wypalanie i wypas. 

Powszechnie stosowana metoda ścinania pni jest także mało skuteczna, ponieważ prowadzi do wytwarzania odrostów pędowych i korzeniowych. Podobne reakcje wywołuje wypalanie. Dotychczas najbardziej efektywna okazała się kombinacja metody ręcznej, mechanicznej i chemicznej obejmująca: usuwanie ręczne młodych osobników (o wysokości poniżej 60 cm) i wyściółkowanie powierzchni, ścinanie wyższych pędów i pomazanie ich herbicydem oraz wstrzykiwanie herbicydu do drzew o pierśnicy przekraczającej 0,05 m, najlepiej pod koniec sezonu wegetacyjnego. Powtarzanie cięcia dużych roślin lub koszenie sadzonek w cyklu miesięcznym będzie bardziej skuteczne w zahamowaniu wzrostu rośliny i hamowaniu produkcji owoców i nasion.