Niecierpek gruczołowaty

Wiemy już, że niektóre obce gatunki doskonale funkcjonują tam, gdzie się przypadkowo lub celowo znalazły.

Gatunki inwazyjne, realizując swój cel “obcego w natarciu”, rozpoczynają ekspansję wypierając rodzime gatunki. W ten sposób, z biegiem czasu zajmują cały ekosystem, zmieniają go dla swoich potrzeb i tym samy zubożają go i niszczą. Uważa się, że gatunki inwazyjne są jedną z głównych przyczyn spadku różnorodności biologicznej i wymierania rodzimych gatunków.

Dzisiaj opowiemy o roślinach inwazyjnych w kontekście prawnym. Przedstawimy też jedną z najbardziej inwazyjnych roślin niecierpka gruczołowatego (Impatiens glandulifera).

Na poziomie unijnym Polska musi się stosować do Rozporządzenie PE i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych. Rozporządzenie wykonawcze Komisji Unii Europejskiej weszło w życie w 2016 roku.

Następne opublikowano w roku 2017 i 2019. W Polsce postępowanie z gatunkami inwazyjnymi reguluje art. 120 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 Nr 92 poz. 880), zabraniając wprowadzania ich do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczania w nim. 

Listę roślin inwazyjnych podaje załącznik do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Lista uwzględnia gatunków roślin. 

Przy dzisiejszym stanie wiedzy na temat biologii i ekologii inwazyjnych roślin, problematyczna wydaje się uwaga dotycząca aż 12 gatunków z rozporządzenia: „Nie dotyczy dalszego przetrzymywania, bez zmiany lokalizacji, okazów przetrzymywanych w dniu wejścia w życie rozporządzenia”. 

Niestety, nie wystarczy brak „zmiany lokalizacji”. Rośliny, szczególnie inwazyjne, nawet bez udziału człowieka, świetnie sobie radzą z zajmowaniem kolejnych miejsc bytowania.

Jak rozeznać się w zawiłościach z gatunkami inwazyjnymi? Co uprawiać, a czego unikać? 

Dla przeciętnego obywatela, ale także dla szkółkarzy czy pszczelarzy, pomocny może być wydany w 2014 roku Kodeks Dobrych Praktyk – Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia. Ważne narzędzie umożliwiające ograniczanie wprowadzania obcych gatunków roślin do uprawy, a tym samym dla ochrony rodzimej różnorodności florystycznej.

Kodeks zawiera też zbiór zbiór zasad, które określają, jak postępować z roślinami należącymi do gatunków obcych, aby ograniczyć ich przenikanie z ogrodów i terenów zieleni do dzikiej przyrody.

Kodeks (dobrowolny) jest przeznaczony dla uprawiających własne ogrody, jak również osób zawodowo zajmujących się ogrodnictwem, które chcą chronić przyrodę przed utratą bioróżnorodności.

Niecierpek gruczołowaty jest jedną z najbardziej inwazyjnych roślin w Polsce. 

Niecierpek gruczołowaty, niecierpek Roylego (Impatiens glandulifera), niestety jest wykorzystywany jako pożywienie dla pszczół i celowo wysiewany na nieużytkach.

Ze względu na dużą produkcję nektaru może zmniejszać częstość odwiedzin zapylaczy na rosnących w pobliżu rodzimych roślinach. Tym samym wpływa na spadek plonów roślin uprawnych.

Powinniśmy zwalczać jego obecność i nie dopuszczać do rozprzestrzeniania się. Jest rośliną roczną, dlatego nie wolno dopuścić do wytworzenia przez roślinę kwiatów i owoców (dojrzewają bardzo szybko!). Najlepszą metodą jest wyrywanie całych osobników, a w kolejnym roku – usuwanie pojawiających się na wiosnę młodych siewek. Po usunięciu roślin należy dalej obserwować, czy w kolejnych latach nie pojawią się nowe rośliny. 

Charakterystyka niecierpka gruczołowatego: osiąga wysokość do 3 m. Łodygę ma czerwonawą, pustą w środku. Liście są lancetowate, piłkowane, z gruczołami u nasady (stąd nazwa). Kwiaty są okazałe, wielkości ok. 3-4 cm, różowe lub purpurowe, zakończone krótką ostrogą, zebrane w obfite grona. Owocem jest torebka, pękająca eksplozywnie pięcioma klapami.

Dojrzałe owoce niecierpka gruczołowatego samoistnie wyrzucają nasiona na odległość nawet 6 m, co sprzyja rozprzestrzenianiu się gatunku. Nasiona mogą być również przenoszone przez wodę na duże odległości, co pozwala na kolonizowanie nowych, często bardzo odległych, obszarów.

Większość nasion niecierpka kiełkuje jednocześnie wczesną wiosną, co sprzyja inwazji, bo ogranicza innym roślinom dostęp do światła.

Oddziaływuje allelopatycznie na inne rośliny. Substancje wydzielane do gleby poprzez korzenie, bądź też dostające się do niej w wyniku rozkładu niecierpka, mogą hamować kiełkowanie innych gatunków roślin.

Występowanie niecierpka gruczołowatego. Pochodzenie: Azja Środkowa (Himalaje) Zasięg wtórny: strefa umiarkowana półkuli północnej, pojawił się też w Nowej Zelandii.

Do Europy trafił w roku 1839, sprowadzony jako roślina ozdobna do Kew Gardens. Występowanie w Polsce: został wprowadzony do uprawy jako roślina ozdobna i miododajna pod koniec XIX wieku. 

Pierwsze stanowiska spontaniczne podawano z przedpola Sudetów w roku 1890. W drugiej połowie XX w., ze względu na atrakcyjne kwiaty i małe wymagania, stał się gatunkiem chętnie uprawianym w ogródkach przydomowych. Ale z ogródków szybko przedostał się do środowiska przyrodniczego, czemu sprzyjało roznoszenie jego nasion wodami rzek i strumieni. 

Obecnie gatunek jest w pełni zadomowiony w Polsce, a jego stanowiska rozproszone są na obszarze całego kraju, choć najliczniej notowany jest na południu i zachodzie Polski. 

Preferuje podłoża wilgotne i zasobne w składniki odżywcze, najczęściej zasiedla brzegi cieków i zbiorników wodnych, zagraża szuwarom i zbiorowiskom welonowym oraz lasom i zaroślom łęgowym. Wkraczaniu niecierpka gruczołowatego sprzyja występowanie odsłoniętej gleby, często spowodowane naturalnymi zaburzeniami, na przykład wykrotami. Jest w stanie skutecznie konkurować z bylinami, np. pokrzywą. 

Zbiorowisko welonowe to zbiorowisko pnączy wspinających się na krzewy i drzewa, tworzące rodzaj ażurowego „welonu”. Spotykane są na skraju lasu lub zarośli, szczególnie często w lasach łęgowych.