Słonecznik bulwiasty, topinambur

Słonecznik bulwiasty, topinambur (Helianthus tuberosus) należy do średnio inwazyjnych gatunków obcych, szeroko rozprzestrzenionych w Polsce. Jego ojczyzną jest Ameryka Północna i występuje tam na wilgotnych siedliskach w dolinach rzek, także na łąkach i nieużytkach. Spotykany jest często także na przydrożach i jako chwast w uprawach polowych.

W Polsce jest gatunkiem uprawianym i zadomowionym w środowisku naturalnym. Preferuje nasłonecznione, ciepłe siedliska w aluwiach rzecznych. Najlepiej rośnie na glebach gliniastych lub piaszczysto-gliniastych, zasobnych w składniki pokarmowe, utrzymujących wilgoć. Występuje na całym niżu oraz w górach do wysokości 400 m n.p.m. 

Topinambur rozmnaża się głównie wegetatywnie, odrastając z bulw, fragmentów rozłogów, a także pędów nadziemnych. Wykazuje duże zdolności regeneracyjne. Nawet niewielkie fragmenty rozłogów, bulw lub fragmentów łodyg, umożliwiają odnowienie się rośliny.

W uprawie z jednej rośliny może powstać 75 bulw, a raz posadzony, może żyć nawet 20 lat. Słonecznik bulwiasty ma silne zdolności konkurencyjne, dzięki którym stopniowo eliminuje rośliny innych gatunków występujących pierwotnie na określonej powierzchni.

Składniki zapasowe gromadzone w bulwach pozwalają na szybki wzrost pędów wiosną, co powoduje, że topinambur rośnie szybciej niż rodzime gatunki współwystępujące. Wnikając do zbiorowisk roślinnych, topinambur przerasta i zacienia występujące w nich gatunki.

Oddziałuje na inne gatunki allelopatycznie, hamując ich kiełkowanie i wzrost. Zmienia tym samym zarówno warunki abiotyczne, jak i biotyczne miejsc, w których występuje. Skutkiem tego jest wypieranie rodzimych gatunków i spadek różnorodności biologicznej biocenoz. Jest rośliną tolerancyjną wobec warunków siedliskowych, odporną na wysokie temperatury i suszę.

Słonecznik bulwiasty, topinambur z uwagi na walory użytkowe uważany jest za gatunek pożyteczny. Jest uprawiany w celach pokarmowych ze względu na bulwy bogate w wielocukier inulinę, a w uprawie amatorskiej również jako roślina ozdobna i dla celów kulinarnych (współczesne trendy!).

Wykorzystywany jest także jako roślina paszowa oraz jako surowiec w przemyśle farmaceutycznym i przetwórczym. W obwodach łowieckich uprawiany jest w celu dokarmiania zwierząt, co jest rekomendowane przez Polski Związek Łowiecki. Z uwagi na tworzenie dużej biomasy wskazywany jest jako roślina energetyczna. 

Słonecznik bulwiasty jest rośliną miododajną, więc uważany jest za jeden z pożytków pszczelich obok innych gatunków inwazyjnych takich jak nawłocie, niecierpek gruczołowaty, rdestowce, trojeść amerykańska i wiele innych. Topinambur wykazując zdolności fitoremediacyjne (przez usuwanie z gleby substancji toksycznych jak metale ciężkie czy pestycydy) jest przydatny do rekultywacji.

Nie ma jasności, jak topinambur znalazł się w uprawie, ale uważa się, że jest to roślina użytkowa znana w Ameryce Północnej z czasów prekolumbijskich. Został sprowadzony do Europy Zachodniej na początku XVII w., a następnie trafił do innych umiarkowanych części półkuli północnej i od tego czasu jest uprawiany. W Europie Środkowej pierwsze notowania gatunku pochodzą z 1627 r. W Polsce najprawdopodobniej uprawiany jest od XVIII w. 

Natomiast brak szczegółowych danych, kiedy słonecznik bulwiasty zadomowił się u nas w środowisku przyrodniczym. Prawdopodobnie gatunek pojawił się poza uprawami w II połowie XIX w. a jego inwazyjne rozprzestrzenianie, rozpoczęło się około 1900 roku.

Topinambur uprawiany jako roślina pastewna, pokarmowa (bulwy), ozdobna (kwiatostany), czy w celu dokarmiania zwierząt itd. „ucieka” z uprawy w wyniku rozprzestrzeniania wegetatywnego: rozprzestrzenia się w sposób niezamierzony wraz z przemieszczaną glebą, w której są bulwy i rozłogi lub fragmenty pędów; w rozprzestrzenianiu diaspor mogą brać udział zwierzęta, jak również woda (rozprzestrzenianie w dolinach rzek).

Topinambur jest powszechnie oferowany (bulwy) do sprzedaży w sklepach ogrodniczych, centrach handlowych i poprzez portale internetowe.

Rozprzestrzenia się na terenie Polski, przede wszystkim z powodu rosnącej liczby rozproszonych upraw. Bardzo istotnym czynnikiem stymulującym rozprzestrzenianie się topinamburu są liczne poletka łowieckie rozlokowane na terenie całego kraju. Innym czynnikiem jest rosnące zainteresowanie słonecznikiem bulwiastym w uprawie amatorskiej.

Z uprawy może bardzo łatwo przedostawać się do środowiska przyrodniczego np. w efekcie niewłaściwej utylizacji odpadów ogrodowych (usuwanie części zbytnio rozrastających się kęp). Na terenach zurbanizowanych, przy inwestycjach budowlanych, jego rozprzestrzenianiu się mogą sprzyjać prace ziemne, prowadzące do przemieszczania gleby zawierającej części wegetatywne. 

Zarówno skala rozprzestrzenienia gatunku na obszarze Polski i w wielu krajach Europy, jak i jego powszechne zastosowanie jako rośliny ozdobnej i użytkowej wskazują na wysokie prawdopodobieństwo wprowadzenia topinamburu do środowiska przyrodniczego wskutek zamierzonych i niezamierzonych działań człowieka.

Topinambur może wnikać do różnego typu nadwodnych zbiorowisk (łęgowych), dlatego szczególnie niebezpieczna jest jego uprawa w pobliżu wód i lasów oraz w miejscach przyrodniczo cennych takich jak obszary chronione.

Brak jest informacji o szerzej zakrojonych działaniach na rzecz powstrzymywania rozprzestrzeniania się topinamburu na terenie kraju i jego eliminacji ze środowiska przyrodniczego. W skali lokalnej do zwalczania gatunku wykorzystywane są metody polegające na wykopywaniu i wyorywaniu bulw, koszeniu pędów i traktowaniu ich herbicydem, spasaniu młodych pędów oraz zastosowaniu metod biologicznych z użyciem patogenów grzybowych.  Za najbardziej efektywny sposób zwalczania uznaje się łączne stosowanie koszenia ręcznego, spryskiwania herbicydem i koszenia mechanicznego.