Ciemięrzyce

W naszym Ogrodzie kwitną obecnie dwa gatunki z rodzaju ciemiężyca (Veratrum): czarna (V. nigrum) i zielona (V. lobelianum), należące do rodziny melantkowatych (Melanthiaceae). Dawniej umieszczano je w rodzinie liliowatych (Liliaceae).

Z kolei ciemiężyca zielona dorasta do ok. 1,5 m wysokości. Jej działki okwiatu są nieco większe i z obu stron są zielonawożółte. Obydwa gatunki kwitną w podobnym czasie, choć ciemiężyca zielona zazwyczaj nieco wcześniej.  Kwiaty ciemiężyc zapylane są przez muchówki i motyle. Owocem jest torebka z licznymi, drobnymi nasionami roznoszonymi przez wiatr.

Ciemiężyca czarna jest gatunkiem krytycznie zagrożonym (CR) w Polsce a jednocześnie podlega ścisłej ochronie. Jej nieliczne już stanowiska koncentrują się w okolicach Zamościa. Niegdyś zasięg występowania tego gatunku był nieco szerszy, obejmował Wyżynę Wołyńską, Roztocze i wschodnią część Wyżyny Lubelskiej. 

Ciemiężycę czarną można spotkać na polanach, brzegach dróg śródleśnych, okrajkach, rośnie też w świetlistych lasach. Porasta najchętniej suche lub średnio wilgotne, próchniczne gleby (rędziny kredowe), o odczynie zasadowym lub obojętnym. Prawdopodobnie przyczyną zaniku większości znanych wcześniej stanowisk jest zmiana warunków świetlnych w drzewostanach (zbytnie ocienienie) a także przekształcenie siedlisk naturalnych w pola uprawne.

Dzięki wykonywaniu zabiegów prześwietlających na istniejących jeszcze stanowiskach – wzrasta liczba osobników kwitnących. Sprzyja to rozwojowi populacji ciemiężycy czarnej.

Ciemiężyca zielona jest gatunkiem objętym w Polsce ochroną częściową. Występuje znacznie częściej niż ciemiężyca czarna. Jej stanowiska skoncentrowane są głównie w Sudetach i Karpatach, poza tym występuje w rozproszeniu na południu kraju. Często rośnie w skupiskach, a miejscami występuje masowo. Jest gatunkiem pospolitym we wszystkich pasmach górskich, od podnóży po piętro halne.

Swoje optimum siedliskowe ma w wysokogórskich ziołoroślach i traworoślach, ale spotykana jest też górskich lasach. W południowej części niżu możemy ja znaleźć w lasach łęgowych i wilgotniejszych grądach.

Rośnie w warunkach od pełnego światła do półcienia, na glebach o różnych stopniu wilgotności (od przeciętnie wilgotnych do wilgotnych), zasobności (od średnio zasobnych do zasobnych), o odczynie obojętnym.

Ciemiężyce to piękne, długowieczne rośliny świetnie nadające się do ogrodów naturalistycznych, skalnych i na rabaty bylinowe. Są atrakcyjne także jako solitery. Oczywiście nie pozyskujemy roślin, ani ich części (w tym nasion) ze stanowisk naturalnych!

W medycynie ludowej uważane są za rośliny lecznicze i trujące. Jako surowiec stosowane były kłącza tych roślin, zawierające najwięcej pożądanych substancji. Jednak obok innych substancji, zawierają one trujące alkaloidy i gorzki glikozyd – weratramarynę. Dawniej stosowano kłącza ciemiężyc m.in. jako środek drażniący skórę i znieczulający.

Jednak z powodu silnych właściwości trujących zaprzestano ich stosowania. Zatrucia objawiają się początkowo osłabieniem i zwolnieniem rytmu serca, a następnie porażeniem mięśni klatki piersiowej uniemożliwiającym oddychanie i, w konsekwencji, zgonem.