Przegorzan kulisty

Przegorzan kulisty (Echinops sphaerocephalus) jest kenofitem, czyli młodszym przybyszem. Przywędrował do Polski z południowo-wschodniej Europy, jest gatunkiem euroazjatyckim.

W Polsce pierwsze wzmianki o uprawie tego gatunku pochodzą z XVI w. Jest nie tylko uciekinierem z upraw ogrodowych, ale i gatunkiem zadomowionym na siedliskach synantropijnych, lokalnie wkraczającym do zbiorowisk półnaturalnych.

Rośnie w pobliżu ogródków przydomowych i działkowych, na wysypiskach, nieużytkach, przydrożach, miedzach, terenach kolejowych, ale także w zaroślach, na murawach. Uprawiany był i jest nie tylko dla celów ozdobnych, ale również jako roślina miododajna.

Przegorzan kulisty jest piękną i okazałą byliną, osiąga nawet 180 cm wysokości. Ma charakterystyczne, brzegiem kolczaste, pierzastodzielne liście. 

Kwiaty zebrane są w kuliste kwiatostany o średnicy ok. 50 mm, o lekko niebieskawym zabarwieniu. Kwitnienie przypada na letnie miesiące. Kwiaty zapylane są pszczoły, motyle i inne owady, pozyskujące nektar obficie wydzielający się w temperaturze 25-30ºC.

Owocem jest niełupka pokryta puchem kielichowym i rudymi szczecinkamiz pappusem w postaci rąbka, pokryta rudymi szczecinkami. Taka budowa ułatwia rozprzestrzenianie się przez wiatr (anemochoria) i zwierzęta (epizoochoria, myrmekochoria).

Przegorzan kulisty preferuje pełne słońce, glebę suchą lub umiarkowanie wilgotną, o odczynie obojętnym lub zasadowym (z węglanem wapnia), lekką i przepuszczalną, mineralno-próchniczą, umiarkowanie żyzną.

Przegorzan kulisty jest również rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są owoce, zawierające liczne alkaloidy, przede wszystkim echiniopsynę oraz tłusty olej.

Preparaty z owoców przegorzanu mają działanie tonizujące i ogólnie wzmacniające, ponadto podwyższają ciśnienie tętnicze. Zwiększają pobudliwość rdzenia kręgowego i zwiększają napięcie mięśni szkieletowych. 

Uwaga! W większych dawkach echinopsyna może wywołać drgawki. Jest to substancja bardzo silnie działająca i może być stosowana tylko pod opieką lekarza. 

Młode kwiatostany przegorzanu można bez obawy o zatrucie spożywać, jako jarzynę. Przyrządza się je jak karczochy. Z owoców wytłacza się też olej, który nadaje się do celów technicznych.